Amfetamin kısaca, dikkat eksikliği, hiperaktivite bozukluğu (DEHB ve DEHB), narkolepsi, Parkinson hastalığı ve obeziteyi tedavi etmek için sıklıkla kullanılan psiko-uyarıcılar olarak da adlandırılan merkezi sinir sistemi (CNS) uyarıcılarıdır. Kötüye kullanım için yüksek potansiyelleri nedeniyle, maddeler ABD Uyuşturucu Uygulama İdaresi (DEA) tarafından riskli maddeler kategorisinde sınıflandırılır.
Amfetaminler, Çin ve Moğolistan’a özgü bir bitki olan Ephedra‘dan (Ephedra sinica) türetilmiştir. Amerikan Ulusal Tamamlayıcı ve Bütünleştirici Sağlık Merkezi’ne (NCCIH) göre, yüzyıllar boyunca birçok kültür efedra’yı uyarıcı olarak tıkanıklık ve astımı tedavi etmek için kullandı. Bitki, doğal alkaloidler olan efedrin, psödoefedrin veya insanlarda fizyolojik bir tepkiye neden olan azotlu organik bileşikler içerir. Bu kimyasallar, amfetaminlerin oluşturulduğu temeldir.
Amfetamin Uyuşturucu Tarihi
Japon bir kimyager ve farmakolog olan Nagai Nagayoshi, ilk olarak 1885’te efedrini izole etti. Arizona Üniversitesi’nin metamfetamin ve diğer yasadışı uyuşturucu Eğitimi (MethOİDE) programına göre, bu keşfin sadece iki yıl sonrasında yani 1887’de Romen bir kimyager olan Lazar Edeleanu, efedrinden amfetamin sentezledi.
Amfetamin İçeren İlaçlar
En çok bilinen amfetamin içeren ilaçlar Adderall ve Efedrin’dir. 1929’da ABD’li bir biyokimyacı olan Gordon Alles, amfetaminin fizyolojik etkileri olduğunu keşfetti. Alles’in keşfinden kısa bir süre sonra ilaç şirketleri, 2008 yılında Amerikan Halk Sağlığı Dergisi’nde yayınlanan bir incelemeye göre tıkanıklık ve astımı tedavi etmek için amfetamin içeren ilaçları geliştirdi. 1933’ten 1948’e kadar amfetamin, Benzedrin adı verilen reçetesiz bir burun tıkanıklığı tedavisinde kullanıldı.
Ek klinik çalışmalar amfetaminin kilo kaybı, narkolepsi ve depresyon üzerinde olumlu etkileri olduğunu buldu. Dünya Savaşı sırasında ABD, Japonya, Almanya ve İngiltere’den Aktif Hizmet üyeleri; askerlerin hafif depresyonunu tedavi etmek, uyanıklığı ve dayanıklılığını arttırmak için bu ilacın verildiğinde dair açıklamalar yaptılar.
O zamandan beri amfetaminler DEHB ve DEHB’Yİ tedavi eden çeşitli ilaçların, özellikle de Adderall ve Efedrin geliştirilmesinde kullanılmıştır. Amfetamin bağımlılığı 1940’lardan beri bir sorun olmuştur, ancak 1980’lerde öforik etkileri ile bilinen çok bağımlılık yapan bir uyarıcı olan metamfetaminin yasadışı üretiminin artmasıyla daha fazla yayılmıştır.
Amfetamin Etki Mekanizması
Amfetamin uyarıcıları burundaki kan damarlarının şişmesini azaltır; bu, solunum yollarının açılmasına yardımcı olur ve nefes almayı kolaylaştırır. Amerikan Bilim ve Sağlık Konseyi’ne göre Amfetamin nerede bulunur sorusunun cevabı çok basit; eczanelerden amfetamin içeren reçetesiz ilaçlar‘ı satın almak mümkündür ama bu ilaçlar ancak tezgah arkası olarak satılır çünkü metamfetamin uyuşturucusunu üretmek için yasadışı olarak kullanılabilirler.
Amfetaminlerin iştah bastırıcı olarak hareket ederek obeziteyi tedavi edebileceğine dair bazı kanıtlar var. Frontiers in Endocrinology dergisinde yayınlanan 2015 yılında yapılan bir klinik çalışma, amfetamin ilaçları alan hastaların kilo kaybı ve motivasyonun arttığını bildirdi.
Amfetamin İçen İnsanlar ve Yaşadıkları Yan Etkiler
Uygun şekilde alındığında, amfetamin bazlı ilaçlar güvenli ve etkili olabilir. Ancak reçete edilen herhangi bir ilaçta olduğu gibi, potansiyel yan etkiler de vardır.
Amfetaminler sadece bir kez alındığında bile vücut ve beyin üzerinde güçlü bir etkiye sahip olabilir. MedlinePlus‘a göre, amfetamin’in yan etkileri şunlardır:
- Geliştirilmiş ruh hali
- Artan uyanıklık ve fiziksel aktivite
- Artan solunum
- Uykusuzluk
- Artan kalp hızı ve kan basıncı
- Düzensiz veya hızlı kalp atışı
- Kardiyovasküler kollaps
- İştah azalması
- Cinsel dürtü değişiklikleri
- Hipertermi
- Kalıcı beyin hasarı
- Hafıza kaybı, kafa karışıklığı, paranoya ve halüsinasyonlar
- Konvülsiyonlar veya Parkinson benzeri titreme
- Kardiyovasküler kollaps veya inme
Amfetamin Bağımlılığı
Amfetaminler (özellikle metamfetamin), son derece bağımlılık yapabilir.
Amfetamin içen insanların beyinleri dopamin reseptörlerinden kurtularak yüksek miktarda dopamin üretirler. Amerikan bağımlılık merkezlerine göre, bu reseptörlerin çıkarılması kişinin zevk hissetme yeteneğini azaltır ve kişi ilacı kullanmadığında depresyon veya intihar düşüncelerini artırabilir. Bu iç karartıcı duygular, insanları ilacı kullanmaya devam etmeye teşvik edebilir, böylece dopamin ve ürettiği olumlu duygular geri döner.
1971’de, Amerikan Narkotik ve Tehlikeli İlaçlar Bürosu son derece bağımlılık yapan metamfetamin de dahil olmak üzere tüm amfetamin formlarını riskli ilaçlar olarak sınıflandırdı. Bu sınıflandırma, maddenin uyuşturucu kullanımı yüksek bir potansiyel var demektir.
1980’lerin başlarında yasadışı metamfetamin üretimi başladığında amfetamin kötüye kullanımı zirve yaptı. Aynı zamanda dikkat eksikliği bozukluklarını tedavi etmek için amfetamin ilaçlarının reçetele girmesinde de bir artış gördü. Amfetaminlerin kötüye kullanımı ve tıbbi kullanımı son on yılda hiç olmadığı kadar artmaya devam etti.
NCCIH’e göre, 2004 yılına kadar ABD Gıda ve İlaç İdaresi, sporcular için ortak bir takviye haline gelen efedrin içeren herhangi bir takviyenin satışını yasakladı. Harvard Health Publishing’e göre bu yasak, uyuşturucuyla ilgili sağlık sorunlarının sayısındaki artış ve dayanıklılığı artırmak ve efedrin takviyeleri ile kilo vermek isteyen insanların çeşitli ölümlerinden kaynaklanıyordu.
ABD’de uyuşturucu kullanımı ve sağlık üzerine yapılan ulusal bir ankete göre, 12 yaş ve üstü tahmini 4.8 milyon insan amfetamin bazlı reçetelerini uyuşturuca ulaşmak için kötüye kullandı ve bu istismar sayesinde 2015 yılında yaklaşık 1.7 milyon metamfetamin kullanıldı. Bununla birlikte, metamfetamin kullanımını doğru bir şekilde izlemek zordur, çünkü ilaç yasadışı olarak üretilir ve dağıtılır. Ek olarak, metamfetaminlerin çoğunluğu takibi zor olan 3. Dünya ülkelerinde ucuz ve yasadışı olarak üretiliyorlar, bu da takibini ve önüne geçilmesini zorlaştırıyor.
Amfetaminlerin beyinde neden olduğu fiziksel değişiklikler kalıcı olsa da, insanların bağımlılıklarının üstesinden gelmelerine yardımcı olabilecek çeşitli terapi tedavi programları var. En başarılı tedaviler arasında bağımlılık eğitimi, aile danışmanlığı, bilişsel davranış terapisi ve akran destek grupları bulunmaktadır.
