İnsanlar, alfabeyi keşfettikten sonra yaşanılan dönemlerle ilgili yazılı kanıtlar oluşturmuştur. İlk alfabenin keşfinden sonra zamanla yeni alfabeler türetilmiştir. Dünyanın farklı bölgelerinde yaşayan toplumlar, kendi kültürlerine ve dinsel inançlarına göre yeni alfabelerin doğmasına neden olmuştur. Türklerin kullandığı alfabeler bugüne kadar zaman içerisinde gelişim ve değişimler göstermiştir.
Türkler, tarih boyunca ve farklı dönemlerde, İslamiyetten önce ve sonra birçok defa devlet kurmuş ve kurdukları devletlerde yeni alfabelerin oluşmasını sağlamışlardır. Yaşanılan gelişmeler sayesinde, konuşulan dillere yeni kelimeler ve harfler eklenerek, kullanılan alfabenin gelişmesi sağlanmıştır. Tarihte Türk devletleri tarafından oluşturulmuş alfabeler mevcuttur. Devletlerarası kültürel etkileşimlerle farklı alfabelerin ortaya çıktığı ve bazı değişimlerin yaşandığı görülmektedir.
İlk Alfabenin Bulunması
İnsanlar, alfabe bulunmadan önce çeşitli sembol ve resimler yaparak bir şeyler anlatmaya çalışıyordu. Geçmiş tarih ve alfabenin doğması ile ilgili yapılan araştırmalarda, M.Ö 3200 yıllarında mezar taşlarına soldan sağa doğru yazılmış kanıtlar tespit edilmiştir. Mısır’da bulunan mezar taşlarına, kazıma yapılarak yazıldığı keşfedilmiştir. Dünya genelinde ilk alfabe yazı sistemi olarak Proto-Sinait sistemi kabul edilmektedir.
İlk alfabe bulunduğunda, çeşitli sesli ve ünsüz harflerin olmadığı bunlar yerine sembollerin kullanıldığı görülmüştür. Fenike deniz tüccarları tarafından dünyanın birçok yerine yayılması sağlanmıştır. M.Ö 1200 yıllarında Fenike alfabesi oluşmuş ve bu alfabede toplam 22 sembol yer almıştır. Yazması ve öğrenmesi kolay bir alfabe olduğu için yaygın kullanılmaya başlanmıştır.
Türklerin Kullandığı Alfabeler
Türklerin kullandığı alfabeler, tarihten günümüze kadar 5 faklı alfabe olarak karşımıza çıkmaktadır. Alfabeler sayesinde, geçmiş dönemden günümüze birçok eser kalıntısı ulaşmıştır.
Türklerin geçmişten günümüze kadar kullandığı tüm alfabeler sırasıyla şunlardır;
- Göktürk (Orhun) Alfabesi
- Uygur Alfabesi
- Arap Alfabesi
- Kiril Alfabesi
- Latin Alfabesi
Her alfabenin kendisine göre özellikleri vardır. Türkler tarafından kullanılan bu alfabelerin her birisinde, harf sayısı, sesli ve sessiz harfler, birleşik harfler farklıdır. Diller arasındaki diğer farklı özellik ise yazının yazım yönüdür. Bazı alfabelerde, soldan sağa yazılırken, bazı alfabelerde ise sağdan sola doğru yazılmaktadır. Alfabelerin farklı olması ve yeni alfabelerin doğması, kültürel etkileşimlere ve yaşam şartlarının değişmesine bağlıdır. İşte Türklerin kullandığı alfabeler ve özellikleri;
Göktürk (Orhun) Alfabesi
Türk tarihi ile ilgili yapılan araştırmalarda, kısaca Türklerin İslamiyetten önce kullandığı alfabeler arasında bilinen en eski yazı örnekleri, Göktürk alfabesine aittir. Bu yazı örnekleri, Bilge Kağan, Kül Tigin ve Bilge Tonyukuk yazıtları olarak keşfedilmiştir. Göktürk alfabesinin M.S 8. Yüzyıl başlarında kullanıldığı ve en eski Türk alfabesi olduğu bilinmektedir.
Göktürk alfabesini, Türklerden sonra bazı değişiklikler yaparak, Hazarlar, Bulgarlar, Sekeller ve Peçeneklerde kullanmaya başlamıştır. Türkler tarafından kullanılmaya başlanan Göktürk alfabesi ile yazılan yazıtlar incelendiğinde, daha çok milli duyguların barındırıldığı görülmüştür.
Tarihi süreçte, kullanılmaya başlayan her alfabe yeni doğacak alfabelere öncülük etmiştir. Göktürk alfabesine benzer Yenisey alfabesi oluşturulmuş ve Sibirya bölgelerindeki topluluklar tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Türkler, tarihi başarılarını ve milli duygularını, çeşitli taşlar üzerine kazıyarak yazmış ve günümüze kadar bu eserlerin kalmasını sağlamışlardır.
Göktürk Alfabesinin Özellikleri
Göktürk alfabesi, İslamiyetten önce Türklerin kullandığı alfabeler arasında ilk milli alfabe olarak yerini almaktadır. Tarihte sadece Türkler tarafından kullanılmış ve yazılan eserler, Göktürk ya da Orhun yazıtları olarak bilinir. Göktürk alfabesinde toplam 38 harf bulunmaktadır. Harflerin, 4’ü sesli, 31’i sessiz ve 3’ü çift ünsüz harflerdir.
Yazılarda, büyük ve küçük harf yoktur. Sağdan sola doğru yazıldığı ve bu şekilde okunduğu görülmektedir. Göktürk alfabesini, Göktürkler, Hunlar ve diğer Türk kavimleri kullanmış zaman içerisinde yeni eklemeler yapmışlardır. Alfabede kullanılan tek noktalama işareti, iki nokta üst üste (:) işaretidir. Türkler, İslamiyet’i kabul ettikten sonra bu alfabeyi kullanmayı bırakmıştır.
Uygur Alfabesi
Tarihte, eski Türklerin kullandığı alfabeler arasında yer alan Uygur alfabesi, Göktürk Kağanlığının yıkılması ve Uygur Kağanlığının kurulmasından sonra türetilmiştir. Önceden kullanılan, Türk alfabelerindeki ses ihtiyacının karşılanması için Soğdian’dan türetilmiştir. Uygun Kağanlığına bağlı hanlıkların bazıları Budizm, bazıları Mani dinini seçmiş ve bu alfabe ile dini esaslarını anlatmaya çalışmışlardır. Uygur alfabesi ile yazılmış yazı örneklerine 8. Yüzyıl dönemlerinde rastlanılmaktadır. Tarihte, kâğıt ve matbaayı kullanan ilk Türk kavmi Uygurlar olmuştur. Kağıda yazıldığı için Uygur devleti yıkıldıktan sonraki dönemlerde de uygun alfabesi kullanılmaya devam edilmiştir.
Uygur Alfabesinin Özellikleri
Uygur alfabesi, Türklerin kullandığı alfabeler sıralamasında ikinci sırada yer almaktadır. Göktürk devleti yıkıldıktan sonra kurulan Uygur devleti tarafından isimlendirilmiştir. Uygur alfabesinin özellikleri incelendiğinde, 18 adet sembol ve işaretin yer aldığı görülmektedir. Alfabede 4 sesli harf bulunmaktadır. Yazılar, sağdan sola doğru yazılır ve Z harfi hariç diğer harfler birbirine birleşik olarak yazılır. Uygun alfabesinin kökeni, Soğdain’dir ve Uygurlar tarafından Türkçeye uyarlanarak kullanılmaya başlanmıştır.
Uygur devletinde, yazı yazan katiplere, bakşıgeri, bakşı, serbahşı gibi adlar verilmiştir. Türk kavimleri tarafından uygur alfabesi, İslamiyet’ten önce ve sonraki dönemlerde de kullanılmaya devam edilmiştir. Uygur alfabesi kullanılarak yazılan metinlerin. 9. Yüzyıla ait olduğu bilinmektedir. Uygur alfabesi, Timur İmparatorluğu devletleri tarafından da kullanılmış ve edebiyat, sanat, hukuk ve din alanda eserler yazılmıştır.
Arap Alfabesi
10. yüzyıldan sonra Türkler İslamiyet’i kabul etmiş ve bu tarihten sonra kurulan Türk devletlerinde Arap alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Türklerin kullandığı alfabeler incelenirken, Arap alfabesinin 1928 harf devrimine kadar, Türk devletleri tarafından kullanıldığı görülmektedir. Tarihte, Karahanlılar, Arap alfabesini ilk kullanan Türk Devletidir.
Arap alfabesi, 28 harften oluşmaktadır. Türkçe ses uyumunun sağlanabilmesi için alfabeye bazı eklemeler yapılmıştır. Eklemeler sonrası, harf sayısı 36 olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu döneminde de Arap alfabesi kullanılmaya devam edilmiştir. Çoğu zaman Arap ve Fars alfabesindeki bazı harflerin birlikte yazılması ile Osmanlıca dili doğmuştur. Osmanlıca ayrı bir dil değildir. Türkçe dilidir ve çeşitli gelişmelere maruz kalmıştır.
Arap Alfabesinin Özellikleri
Türklerin, İslamiyet’i benimsemeleri, Talas savaşından sonra olmuştur. Kitleler halinde İslamiyet’e geçen Türkler, dini kavramları öğrenebilmek için Arap alfabesini kullanmaya başlamıştır. Türklerin kullandığı alfabeler farklı harf ve ses özelliklerine sahiptir. Arap alfabesinde 28 harf bulunuyor. Arap alfabesi, Türkçedeki bazı ses özelliklerini karşılamamaktadır. Bunun için uygun eklemeler yapılmıştır.
Arap alfabesi sağdan sola doğru yazılmaktadır. Alfabede yer almayan p, ç, j gibi harfler, Türkçe ses uyumu için sonradan eklenmiştir. Arap alfabesi tamamen ünsüz harflerden oluşmaktadır. Ünsüz harfler, yazıdaki yerine göre sesli harf olarak telaffuz ediliyor. Arap alfabesinde noktalama kuralları ve büyük küçük harf ayrımı yoktur. Arap alfabesi ile Türk – İslam tarihinde çok sayıda eser yazılmıştır.
Kiril Alfabesi
Türklerin kullandığı alfabeler yaşanılan bölgelere ve kültürel etkenlere göre değişmiştir. Kiril alfabesi kullanılan alfabelerden birisidir. Kiril alfabesi, yunan alfabesinden türemiş ve Sovyetler Birliği zamanında kullanılmaya başlanmıştır. Sovyetler birliğine bağlı Türk devletleri ve Slav devletlerinde zorunlu olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Sovyetler Birliğinin 1991 yılında yıkılmasından sonra Türk devletlerinin bazıları Latin alfabesine geçiş yapmıştır. Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabelerin çoğu sağdan sola doğru yazılırken, kiril alfabesi, soldan sağa doğru yazılıyor. Rusya topraklarında kullanılan kiril alfabesi, bu topraklarda yaşayanlara zorla kabul ettirilmiştir. Günümüzde de bazı Türk devletlerinde kiril alfabesi kullanılmaya devam etmektedir.
Kiril Alfabesinin Özellikleri
Kiril alfabesinin de kendisine özel birçok özelliği vardır. Sovyetler Birliği, Türklerin birlik olmasını önlemek için kiril alfabesini tek alfabe olarak kullanmaya zorlamıştır. Kiril alfabesinde, farklı şekiller ve semboller çokça bulunmaktadır. Türk topluluklarının 20 çeşit kiril alfabesi kullandığı bilinmektedir. Türklerin kullandığı alfabeler arasında, kiril alfabesi en fazla sesli harf bulunduran alfabe olarak yer almaktadır.
Kiril alfabesinde toplam 38 harf bulunmakta ve bu harflerin 11’i sesli harftir. Soldan sağa doğru yazılır. Türk devletlerinden olan Kazakistan, Sovyetler Birliğinin yıkılmasından sonra kazak alfabesine geçiş yapmıştır. Çoğu topluluk latin alfabesine geçiş yaparak günümüzde, kiril alfabesini terk etmiştir.
Latin Asıllı Türk Alfabesi
Türkler, alfabenin doğuşundan itibaren, farklı alfabeler kullanmıştır. İslamiyet’i kabul eden Türk toplulukları Arap alfabesini kullanmaya başlamış ve 1 Kasım 1928 yeni Türk harflerinin kabulü ve tatbiki kanunu ile Arap alfabesinden latin alfabesine geçiş yapmıştır. Türkçe dil seslerinin latin alfabesinde birebir karşılanmaması, yeni eklemelerin yapılmasına neden olmuştur. Bunun için günümüzde kullanılan alfabeye, latin asıllı Türk alfabesi ya da Türkçe latin alfabesi denilmektedir.
Kullanılan harflerin büyük bir bölümünün latin alfabesine ait olması, kullanılan alfabenin latin olarak anılmasına neden olmaktadır. Birçok ülke kendi ses özelliklerine göre latin alfabesine eklemeler yaparak kullanmaya devam etmekte ve kendi alfabelerini oluşturmaktadır. Latin alfabesi sayesinde Türkçe ifadeler kolaylıkla kullanılabilmektedir. Türk alfabesi oluşturularak, yazı ve konuşma dilindeki imla kargaşası ortadan kaldırılmıştır.
Latin Alfabesinin Özellikleri
Günümüzde, Türklerin tarihte ve günümüzde kullandığı alfabeler arasında en çok latin alfabesi bilinmektedir. Türklerin latin alfabesine geçiş yapmasının en büyük nedeni, Arap alfabesinin Türkçe yapısını karşılamamasıdır. Latin alfabesini kullanan ilk Türk devleti Azeriler olmuş ve 1925 yılında kullanmaya başlamışlardır. Latin asıllı Türk alfabesi, 29 harften oluşmaktadır. 8 adet sesli 21 adet sessiz harf mevcuttur. Latin alfabesinde bulunmayan ve Türkler tarafından “ç, ğ, ş, ü, ö” harfleri eklenmiştir.
Latin alfabesinde yer alan “w, x, q” harfleri, Türkçe dil yapısında yer almadığı için alfabeden çıkartılmıştır. Solda sağa doğru yazılmaktadır. Harfler, kelime yapısına göre bitişik ya da ayrı yazılabilmektedir. Türkler tarafından kullanılmaya başlayan latin alfabesinin hem öğrenilmesi hem de kullanılması daha kolaydır. Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra insanların okuma yazmayı kolay öğrenebilmesi için latin alfabesine geçiş yapılmıştır. Ülkemizde, 1928 yılından günümüze latin alfabesi kullanılmakta ve tüm eserler bu alfabe ile yazılmaktadır.
