Jeomorfoloji Nedir?
Jeomorfoloji, kısaca fiziksel yapısına göre yeryüzünün kökeninin ne demek olduğunu, biçimini, evrimini ve dağılımını inceleyen yer şekilleri bilimidir. Bu nedenle jeomorfoloji terimlerini anlamak, coğrafya bilimini genel olarak anlamak için oldukça büyük bir öneme sahiptir. Jeomorfolojik süreçlerin incelenmesi, dünya genelindeki çeşitli doğal yapıların ve özelliklerin oluşumu hakkında önemli bilgiler sağlar.
Jeomorfolojinin Ortaya Çıkışı
Jeomorfoloji çalışmaları eski zamanlardan beri var olmasına rağmen, ilk resmi jeomorfolojik model 1884 ve 1899 yılları arasında Amerikalı coğrafyacı William Morris Davis tarafından önerildi, ayrıca bazı kitapları da bulunuyordu. Onun jeomorfik döngü modeli, tekbiçimlilik teorilerinden ilham aldı ve yeryüzü şekillerinin gelişimini kendince teorize etmeye çalıştı.
Davis’in teorileri jeomorfoloji tarihinin başlangıcı için oldukça önemliydi ve o zamanlar arazilerin şekil özelliklerini açıklamanın en yenilikçi yolu olarak kabul edildi. Ancak günümüzde Morris Davis’in önerdiği model kullanılmıyor, çünkü oldukça ilkel bir bakış açısıyla hazırlanmıştı ve günümüzdeki araştırmalar kadar kapsamlı değildi. Ancak ne olursa olsun, Jeomorfoloji biliminin ortaya çıkmasında ön ayak olduğu için önemi çok büyük.
Davis’in modelinden bu yana, arazi şekillerinin süreçlerini açıklamak için çeşitli modeller geliştirildi. Örneğin, Avusturyalı coğrafyacı Walther Penck 1920’lerde toprak yükselmesi ve erozyon oluşumunu açıklayan bir model geliştirdi. Bu model, birçok arazi şeklinin özelliklerini açıklayamadığı için geçerliliğini koruyamadı, Jeomorfoloji derneği ise yeni modeller geliştiriyor ve günümüzde bunlar kullanılıyor.
Jeomorfolojinin Alt Dalları ve İnceleme Alanları
Jeomorfolojinin çeşitli kaynaklara göre bazı alt dalları bulunuyor. En kabul gören ve yaygın olanlar ise şu şekilde:
- Karst Jeomorfolojisi (kireçtaşları ile ilgili yeryüzü değişimini inceler.)
- Fluviyal Jeomorfoloji (akarsuların yeryüzü şekli ve değişimlerini inceler.)
- Kıyı Jeomorfolojisi (deniz ve göllerin kıyılarına dair yer şekillerini ve değişimini inceler.)
- Buzul Jeomorfolojisi (özellikle kutup bölgelerinde yoğun olan buzulların oluşturduğu şekilleri inceler.)
Jeomorfoloji Neyi İnceler? Önemi
1) Yeryüzü kütlelerin hareketi ile şekillenir
Yerşekilleri, kara parçalarına ciddi ölçüde etki eden kaya-kütle hareketi, su erozyonu süreçlerle birlikte oluşur ve şekillenir.
2) Jeomorfolojik süreçleri etkileyen bazı faktörler bulunur
Tektonik, klimatik, jeolojik ve ekolojik etmenler, kütle hareketi ve jeomorfolojik süreçleri ciddi ölçüde etkiler.
3) Jeomorfolojik süreçler farklı objektiflere bağlıdır
Türkiye’de ve Dünyada jeomorfolojik süreçleri etkileyen ekolojik, tektonik, klimatik ve jeolojik faktörler çeşitli zamanlara ve yerlere göre değişiklik gösterebilir.
4) Yeryüzü oldukça dinamik bir yapıya sahiptir
Yeryüzü sanılanın aksine durağan değildir, devamlı olarak yavaş bir biçimde hareket eder ve milyonlarca yıllık zaman zarflarında ciddi bir değişime uğrar.
6) Yeryüzü, geçmişe arşiv görevi görür
Yeryüzü, yer şekillerinin değişimine dair kayıtları ve kanıtları içeriğinde barındırır. Bu kanıtlar, yapılan uzun incelemeler sonucu gün yüzüne çıkarılabilecek izlerden oluşur.
7) Küresel ısınma gibi etmenler, jeomorfolojik süreçleri etkiler
İklim değişimi, sera gazları, küresel ısınma ve deniz seviyelerinin yükselmesi gibi değişiklikler sebebiyle çöller daha da sıcaklaşmakta, buzullar erimekte ve kıyı erozyonu ortaya çıkmaktadır.
8) Beşeri (İnsani) faaliyetler jeomorfolojik süreçlerde ciddi bir etkiye sahiptir
Yerşekilleri ve jeomorfolojik süreçler, insani faaliyetlerden doğrudan etkilenir. Teknolojik gelişmeler yaşanırken çevreye zarar vermek, ormansızlaşma ve canlı türlerinin azalmasına sebep olan etmenlerdendir.
9) Dünya yaşamı giderek tehlikeli bir hale gelmektedir
Yeryüzünün ve ekolojik sistemlerin dengesi, birçok sebepten ötürü olumsuz etkileniyor. Sosyo-ekonomik etkilerin baş gösterdiği her yer ve zamanda, insani faaliyetler ve küresel değişiklikler sebebiyle nedeniyle jeomorfolojik riskler artmaktadır.
10) Çevre yönetiminde başarı için jeomorfolojiyi bilmek önemli bir yere sahiptir
Jeomorfoloji, dünyanın fiziksel ve yapısal özelliklerinin korunması, ekosistemlerin zarar görmemesi ve yeniden inşa edilmesi, dünya mirasının zarar görmemesi ve karbon emisyonlarını azaltma gibi çevre koruması için önemli bilgiler sağlar.
