Determinizm ve Özgürlük Arasındaki İlişki
Özgür irade ve determinizm tartışması, davranışımızın üzerinde kontrolümüz olmayan güçlerin sonucu olduğu veya insanların belirli bir şekilde davranıp davranmayacakları veya davranacakları konusunda kendilerine karar verip veremeyecekleri etrafında döner.
Determinizm Görüşü Nedir?
Determinist yaklaşım, tüm davranışların bir nedeni olduğunu ve bu nedenle öngörülebilir olduğunu önerir. Özgür irade bir yanılsamadır ve davranışlarımız üzerinde kontrolümüz olmayan iç veya dış güçler tarafından yönetilir.
Dış Determinizm
Dış (çevresel) determinizm, davranış nedeninin ebeveyn etkisi, medya veya okul gibi bireyin dışında olduğunu görür. Bu konumu benimseyen yaklaşımlar arasında Davranışçılık ve sosyal öğrenme teorisi yer alır.
Örneğin Bandura (1961), çocukların şiddet içeren ebeveynlerinin gözlemlenmesi ve taklit edilmesi yoluyla saldırgan olduklarını göstermiştir.
İç Determinizm
Determinizmin diğer ana destekçileri biyolojik bir bakış açısı benimseyenlerdir. Ancak onlar için belirleyici faktör dışsal değil içsel kuvvetlerdir. Sosyobiyolojiye göre evrim, bir türün davranışını ve içindeki her bireyin genetik kalıtımını yönetir. Örneğin, Bowlby (1969) bir çocuğun doğuştan (yani doğuştan) bir ana bağlantı şekline (yani monotropi) tutturması gerektiğini belirtir.
Dışadönüklük veya nevrotiklik gibi kişilik özellikleri ve bunlarla ilişkili davranış, vücuttaki nörolojik ve hormonal süreçlerle tetiklenir. Özerk bir insan kavramına gerek yoktur. Nihayetinde bu görüş bizi biyolojik makinelerden daha fazlası olarak görmüyor ve bilincin kendisi bile sinir sisteminde bir uyarılma seviyesi olarak yorumlanıyor.
Freud ayrıca davranışın bireyin içinden, bilinçsiz motivasyon ya da psişik determinizm olarak bilinen çocukluk olayları şeklinde kontrol edildiğini gördü.
Sert Determinizm
Sert determinizm özgür iradeyi bir illüzyon olarak görür ve her olayın ve eylemin bir nedeni olduğuna inanır.
Davranışçılar, sert determinizme güçlü inananlardır. En açık sözlü ve konuşmacı BF Skinner oldu. “Özgür irade” ve “motivasyon” gibi kavramlar, insan davranışının gerçek nedenlerini gizleyen yanılsamalar olarak reddedilir.
Skinner’ın şey şemasında bir suç işleyen kişinin gerçek bir seçeneği yoktur. (S) bu doğrultuda, yasalara aykırı doğal ve kaçınılmaz kılan çevresel koşullar ve kişisel bir geçmiş tarafından itilir.
Yasalara uygun olarak, pekiştirme birikiminin tersi bir etkisi vardır. Geçmişte kuralları takip ettiği için ödüllendirilen birey gelecekte bunu yapar. Herhangi bir ahlaki değerlendirme ve hatta zihinsel hesaplama yoktur. Tüm davranışlar uyaran kontrolü altındadır.
Yumuşak Determinizm
Yumuşak determinizm bir orta noktayı temsil eder, insanların bir seçeneği vardır, ancak bu seçim dış veya iç faktörlerle sınırlıdır.
Yumuşak determinizm, bazı davranışların diğerlerinden daha kısıtlı olduğunu ve tüm davranışlarda bir özgür irade unsuru olduğunu gösterir.
Bununla birlikte, determinizm ile ilgili bir sorun, toplumun ahlaki ve yasal yükümlülüklerimizin temelini oluşturan sorumluluk ve öz denetim fikirleri ile tutarsız olmasıdır.
Ek bir sınırlama, psikologların davranışı etkileyebilecek değişkenlerin karmaşık etkileşimi nedeniyle bir kişinin davranışını %100 doğrulukla tahmin edememesi gerçeğiyle ilgilidir.
Özgür İrade Nedir?
Özgür irade, nasıl davrandığımız konusunda bir seçeneğe sahip olabileceğimiz ve davranışlarımızı seçmekte özgür olduğumuzu varsayabileceğimiz, yani kendi belirlediğimiz bir fikirdir.
Örneğin, insanlar bir suç işleyip işlemeyecekleri konusunda özgür bir seçim yapabilirler (çocuk olmadıkları veya deli olmadıkları sürece). Bu, davranışın rastgele olduğu anlamına gelmez, ancak geçmiş olayların nedensel etkilerinden arınmışız. Özgürlüğüne göre, bir kişi kendi eylemlerinden sorumludur.
İnsancıl yaklaşımın ana varsayımlarından biri, insanların özgür iradeye sahip oldukları; tüm davranışlar belirlenmemiştir. Kişisel ajans, özgür iradenin uygulanması için insancıl bir terimdir. Kişisel ajans, hayatta yaptığımız seçimleri, aşağıya intiğimiz yolları ve sonuçlarını ifade eder.
Maslow (1943) ve Rogers (1951) gibi hümanist psikologlar için özgürlük sadece mümkün olmakla kalmaz, aynı zamanda tamamen işlevsel insanlar olacaksak da gereklidir. Her ikisi de kendini gerçekleştirmeyi benzersiz bir insan ihtiyacı ve bizi diğer türlerden ayıran bir motivasyon biçimi olarak görüyor. Dolayısıyla doğa bilimleri ile sosyal bilimler arasında bir çizgi çizilecek.
Basit bir örnek vermek gerekirse, iki kimyasal reaksiyona girdiğinde, onların davranışlarından başka bir şekilde davranabileceklerini hayal etmenin bir anlamı yoktur. Ancak iki kişi bir araya geldiğinde hemfikir, düşebilir, uzlaşabilir, kavga başlatabilirler. Permütasyonlar sonsuzdur ve davranışlarını anlamak için ilişkinin her bir tarafının ne yapmayı seçtiğini anlamamız gerekir.
Bu nedenle, “olanın” kaçınılmaz olduğuna inananların deterministik psikolojilerine karşı, insanların kendi kaderlerini kontrol etme yeteneğine sahip olduğuna inananlardır. Bununla birlikte Sigmund Freud’un psikanalitik psikolojisine kadar uzanan bir ara pozisyon da vardır.
İlk bakışta Freud, eylemlerimizin ve düşüncelerimizin bilinçdışı tarafından kontrol edildiğini savunması nedeniyle determinizmin bir destekçisi gibi görünüyor. Ancak tedavinin amacı hastanın bu kuvveti aşmasına yardımcı olmaktı. Gerçekten de insanların terapiyi değiştirebileceği inancı olmadan hiçbir anlam ifade etmiyor.
Bu içgörü birkaç neo-Freudyalı tarafından ele geçirildi. En etkili olanlardan biri Erich Fromm (1941) oldu. “Özgürlük Korkusu” nda hepimizin kendi hayatlarımızı kontrol etme potansiyeline sahip olduğunu, ancak çoğumuzun bunu yapmaktan çok korktuğunu savunuyor.
Sonuç olarak özgürlüğümüzden vazgeçiyoruz ve yaşamlarımızın koşullara, diğer insanlara, politik ideolojiye veya mantıksız duygulara göre yönetilmesine izin veriyoruz. Ancak determinizm kaçınılmaz değildir ve çoktan seçmeli olarak hepimiz iyi ya da kötü yapmak zorundayız Fromm insan özgürlüğünün özünü görür.
Özgür İrade ve Determinizm Üzerine Değerlendirme
Özgürlüğü savunan psikologlar, determinizmin özgürlüğü ortadan kaldırdığını ve insan davranışlarını değersizleştirdiğini ileri süreceklerdir. Genel davranış yasaları yaratarak, deterministik psikoloji, insanların benzersizliğini ve kendi kaderlerini seçme özgürlüklerini hafife alır.
Bu tartışmada her iki tarafı da almanın önemli sonuçları vardır. Davranış için deterministik açıklamalar bireysel sorumluluğu azaltır. Örneğin, şiddetli bir saldırı nedeniyle tutuklanan bir kişi davranışlarından sorumlu olmadıklarını iddia edebilir – bu onların yetiştirilmesinden, daha önce hayatlarında aldıkları kafaya bir patlamadan, yakın zamanda yaşanan ilişki streslerinden veya bir psikiyatrik problemden kaynaklanabilir. Başka bir deyişle, davranışları belirlendi.
Deterministik yaklaşımın bilim olarak psikoloji üzerinde de önemli etkileri vardır. Bilim adamları, olayları tahmin etmek için kullanılabilecek yasaları keşfetmekle ilgileniyorlar. Fizik, kimya ve biyolojide bunu görmek çok kolay. Bir bilim olarak, psikoloji aynı şeyi dener – yasalar geliştirmek, ancak bu sefer davranışı tahmin etmek. Eğer determinizme karşı gelirsek, aslında davranışı açıklama konusundaki bilimsel yaklaşımı reddediyoruz.
Zihinsel hastalıkların özgür irade kavramını zayıflattığı görülmektedir. Örneğin, OKB’si olan bireyler düşünce ve eylemlerinin kontrolünü kaybeder ve depresyonlu insanlar duyguları üzerinde kontrolünü kaybederler.
Açıkçası, saf bir deterministik ya da özgür irade yaklaşımı, insan davranışı üzerinde çalışırken uygun görünmemektedir. Çoğu psikolog, özgür irade kavramını, davranışın güçlere pasif bir tepki olmadığı, ancak bireylerin iç ve dış güçlere aktif olarak tepki verdiği fikrini ifade etmek için kullanır.
